19e eeuw: Oranjepijpen

Vanaf de 17e eeuw grijpen pijpenmakers traditioneel de wereldse politiek aan om speciale gelegenheidspijpen uit te geven. Pijpen gewijd aan het Nederlandse koningshuis vormen daarbinnen een grote groep. In de 19e eeuw gaat deze traditie onverminderd door. Wel verschuift na de eerste kwart van de 19e eeuw de manier waarop de pijpenkoppen werden gegraveerd. Naast een klein aandeel dat traditioneel blijft wordt er meer gebruik gemaakt van tekst op de pijpenkop en de steel.

1800-1827

Pijpen met een gravering op traditionele wijze. De elementen zijn in zijn geheel overgenomen van ovaalvormige pijpen die sinds 1740 worden gemaakt. Een voorbeeld hiervan is te vinden op deze pagina, over het wapen van Willem IV en op deze pagina, over Anna van Hannover. De laatste pijp op de pagina over Willem IV is uit de late 18e eeuw en lijkt al een beetje op deze pijpen. Toch zijn er een paar essentiële veranderingen aangebracht.

De pijpenkoppen zijn afkomstig uit een stort van Willem Begeer en gemerkt met vos op zijn gat. Op de eerste plaats valt de eenvoudigere manier van graveren op. De waarheidsgetrouwe manier van graveren uit de 18e eeuw wordt steeds losser en ook hier is zichtbaar dat de kwaliteit van de afbeelding er niet helemaal meer toe doet. Op de tweede plaats is het wapen van Willem IV vervangen door het wapen van Hannover. Hierbij is de spreuk op het onderste tekstlint (Vivat Oranje) vervangen door DIEU ET MON DROIT.

1863-1868

Ovaalvormige pijpenkop uit een stort van Hendrik van der Pool. De pijp is uitgebracht ter ere van het 50-jarige jubileum van het einde van de Franse overheersing van Nederland en de reïnstitutie van het huis van Oranje. Op de kop staat naar de steel toe een tekstlint met de tekst 'ORANJE BOVEN'. Daaronder, op het midden van de kop, staat de tekst 1813-17 NOVEMBER 1863. Onder deze tekst staan twee kruisende Oranjetakken. Al deze elementen lopen tot over de zijden van de pijpenkop. Van de steel af staan ter opvulling nog een vlag aan de linkerzijde en een wimpel aan de rechterzijde. Aan de masten hangen twee koorden, die eindigen in een eikel (aker). Langs de persnaad loopt een rand symmetrische eikenbladeren. Het steelfragment bij de pijp is ter reconstructie geplaatst, maar zat niet exact op die locatie. De steel zat ook in de stort en op de steel staat 'ORANIE'. Gezien de modellen uit de stort is het erg aannemelijk dat het fragment van eenzelfde pijp is geweest.

1863-1868

Mosterdlepel model pijpenkop uit een stort van Hendrik van der Pool. De pijp is uitgebracht ter ere van het 50-jarige jubileum van het einde van de Franse overheersing van Nederland en de reïnstitutie van het huis van Oranje. Op de kop staat van de steel af een tekstlint met de tekst 'ORANJE BOVEN'. Daaronder, op het midden van de kop, staat de tekst 1813-17 NOVEMBER 1863. Onder deze tekst staan twee kruisende Oranjetakken. Al deze elementen lopen tot over de zijden van de pijpenkop. Naar de steel toe staan ter opvulling nog een vlag aan de linkerzijde en een wimpel aan de rechterzijde. Aan de masten hangen twee koorden, die eindigen in een eikel (aker). Langs de persnaad loopt een rand symmetrische eikenbladeren. Het steelfragment bij de pijp is ter reconstructie geplaatst. De steel zat ook in de stort en toont de tekst 'NEDERAND EN OR(ANJE)' en op de andere zijde '(ORAN)JE EN NEDERLAND'.

De gravering is vrijwel gelijk aan die op de ovaalvormige pijpenkop.

Den Briel, 1572. Overwinning van de watergeuzen op het Spaanse leger

1872-1880

Hoornpijp, oorspronkelijk met een kijkglaasje uitgerust. De pijp is helaas lelijk gerestaureerd. Op de overgang naar het steelgedeelte van de pijp staat de Hollandse maagd met speer en vrijheidshoed, tegenover haar de Hollandse leeuw met zwaard en pijlenbundel. Langs de rand van de kop staan vier portretten, waaronder Willem van Oranje en een watergeus. Tussen de portretten staat 1572 en 1872, ter herinnering aan het verslaan van de Spanjaarden bij Brielle. Ook op de steel heeft tekst gestaan.

1872-1900

De bekendste pijp gewijd aan de overwinning van de watergeuzen op het Spaanse leger is deze hoornpijp (in verschillende uitvoeringen van verschillende fabrikanten). Op de linkerkant staat een groep soldaten (watergeuzen) die een stadspoort in lopen en op de rechterkant een aantal slagschepen op zee. Op de steel staat de tekst: 'BRIELLE, 1 APRIL 1572' en '... BESTAAN VAN DE VRIJHEID'.

1872-1930

Hoornmodel pijp met liggende leeuw figuraal op de pijp. Op de zijden staan wapenschilden met daaromheen een onhandig strepenpatroon. Langs de steel staan tekstlinten en aan de bovenzijde van de kop, naar de steel toe, staat een ovaalvormig stempel dat intaglio is gezet. Duiding van de onderdelen: links staat het wapen van Den Briel, omringd door vlaggen en speren. Het wapen hangt aan een lint. Rechts is het wapen van Nederland, de staande Hollandse leeuw te zien. Het hangt niet aan een lint, maar er staat een speer met vrijheidshoed achter. Om de schilden loopt een lauwerkrans van eikenloof. Op de tekstlinten staat: '1572 BRIELLE 1 APRIL 1872' en 'DE EERSTELLING DER VRIJHEID'. Op het stempel staat DEN BRIEL. 

Opvallend aan bovenstaande uitvoering is dat de gravering niet erg goed is. Allerlei details zijn duidelijk nagebootst in een grovere vorm. Zo zijn de vlaggen en de speren rond de twee wapenschilden niet meer als zodanig te herkennen. Een fabriek die op deze manier modellen op de markt bracht was die van F. S. Sparnaaij. 

Deze pijp is langere tijd gemaakt en er zijn verschillende versies van bekend. Zo is de ruimte voor de leeuw benut voor een kijkglaasje en is het stempel met DEN BRIEL vervangen door de gegraveerde tekst 'LEVE DE VRIJHEID'. De oorspronkelijke, 19e eeuwse versie heeft nog geen kijkglaasje en is van het DEN BRIEL stempel voorzien, terwijl de 20e eeuwse versie van de firma P. van der Want aangepast is met de genoemde tekst en kijkglas.

1872-1880

Hoornpijp met het portret van Willem van Oranje. Niet de dan regerende Willem III, maar de eerste Willem van Oranje, die als aanvoerder van het Nederlandse leger de Spaanse troepen versloeg, wat leidde tot de stichting van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Hij wordt daarom ook wel de 'vader vaderlands' genoemd. Ook deze pijp kan worden gezien als een 'Den Briel' pijp. Willem van Oranje draagt een hoed met veer, heeft een snor en een puntige sik en heeft een kraag zoals op 16e eeuwse portretten is te zien (een zogenaamde molensteenkraag). Na wat op borduurwerk lijkende geometrische versiering staat op de steel de tekst: 'PRINS W.. DEN E..' en op de andere kant '...DES ...NDS'. Volgens Don Duco van het Amsterdam Pipe Museum is dit: 'prins Willem den eersten', 'vader des vaderlands'.

1874-1879

Rondbodem model pijp ter ere van de kroning van Willem III. Over de persnaden van deze pijp loopt een motief van bladranken/krullen. Aan beide kanten van de kop staat een voorstelling omringd door bladranken. Links staat een kapitale, maar sierlijk geschreven W, met er direct boven in een tekstlint 'JUBELFEEST'. Boven het lint staat een keizerskroon. Rechts staat Willem III onder een baldakijn voor zijn eedaflegging. Boven de baldakijn staat het jaartal 1849, het jaar waarin Willem III is gekroond. In het jubeljaar 1874, 25 jaar later, is de vorm van deze pijp gemaakt.

1879-1884

Rondbodem model pijp met links het portret van koningin-regentes Emma van Waldeck-Pyrmont, hier slecht zichtbaar door vervuiling. Het portret-ovaal is gekroond en om het ovaal lopen lauwertakken die ontspringen uit een strik aan de onderzijde. Op de rechterzijde staan de wapens van Willem III en van Emma, door leeuwen tegen elkaar aan gehouden. Boven de schilden staat een enkele kroon. Onder de schilden loopt een lint met arceringen, in het midden zijn twee takken gestoken. De rest van het oppervlak is versierd met florale motieven. De pijp zal gezien de symboliek gemaakt zijn ter ere van het huwelijk van koning Willem III met Emma.

1885-1890

Oranjepijp van onbekende, maar Nederlandse herkomst. Het gaat hier om een kinderportret van prinses Wilhelmina, later koningin Wilhelmina. Als kinderhoofd is de voorstelling geslaagd, maar op het kinderportret van Wilhelmina lijkt deze weergave niet erg. De detaillering is matig. De mal bestond uit twee delen.

1898-1903

Portret van koningin Wilhelmina, tijdens of vlak na haar kroning. Oranjepijp van onbekende herkomst, die net zo goed in het buitenland gemaakt kan zijn. Wanneer de pijp in Nederland is gemaakt, is de werkplaats van Goedewaagen een goede mogelijkheid. Een uitgebreider verhaal over deze pijpenkop is hier te vinden.

Leeuwen

1875-1900

Omdat leeuwen door de laatste paar eeuwen heen symbool staan voor Nederland zijn pijpen met een leeuw er op onder te brengen onder Oranjepijpen. Rondbodem model pijp en een fragment van dezelfde pijp, met een zittende leeuw. De leeuw zit richting de pijpenkop. Om de leeuw is een gedeelte gegraveerd als ondergrond, met een kader redelijk dicht langs de leeuw. De pijpenkop heeft een lob op de persnaden.  Het fragment is toegevoegd omdat de kop van de leeuw daar aanwezig is.

1875-1900

Hoornpijpen met een leeuw of staande leeuw op de pijp, met zijn kop naar de steel toe. Zoals aan de vondsten te zien is breekt de leeuw er vaak in zijn geheel af.