Reclamepijpen
Reclamepijp van G. W. van der Boor uit Den Haag, voor het tabaksmerk 'De Rijzende Hoop'.
Een pijpenkop met een merk op de kop of een pijpenmakersnaam op de steel is natuurlijk altijd een pijp met reclame. De reclamepijp onderscheidt zich dusdanig van deze omschrijving dat de reclame op de pijp niet ten bate is van de pijpenmaker zelf, maar van de opdrachtgever die een serie pijpen heeft laten maken, of bestempelen, met reclame voor die opdrachtgever.
In de 18e eeuw gebeurde dit eerst op een weinig opvallende manier. Tabakshandelaren lieten de naam van hun bedrijf met een rolstempel op de steel zetten, zoals dit al gebeurde met de namen van pijpenmakers zelf. Een bekend voorbeeld is de tabakshandelaar Frans van de Velde, wiens naam regelmatig op pijpenstelen wordt aangetroffen. Over deze handelaar en andere handelaars heeft Bert van der Lingen een mooi boek geschreven, dat is te verkrijgen via uitgeverij Brittenburg.
Ook werd er op gedecoreerde koppen reclame gemaakt voor roken en drinken in zijn algemeenheid. Dit is terug te zien aan de vele bodemvondsten die rokende en drinkende mensen afbeelden.
Pas in de 19e eeuw was het door een veranderende markt en verbeterde productietechnieken mogelijk om als handelaar kleipijpen te bestellen en te laten bedrukken met reclame. Het ging vaak om enkele duizenden stuks. Soms gaat het om pijpen van een standaard model met een te verwisselen logo op de steel, soms wordt er een mal gewijd aan een reclamemodel.
FNB, BJO, C&C, Elles Borressen, WLutz
Dit is een veel gebruikt type reclamepijp uit de laatste kwart van de 19e eeuw, begin 20e eeuw. De pijpenkop is zo'n drie en een halve centimeter hoog, een shagpijp model. De steel is kort. De pijp is onbewerkt, maar heeft een lob op de voor en achterzijde van de pijpenkop. Op de zijde of zijden van de steel was het mogelijk om via een cliché een eenvoudig reclamelogo te laten aanbrengen. Een aantal jaar geleden heb ik een stort van fabrieksafval opgegraven in Gouda, aan de Raam. Hier was de fabriek van Goedewaagen gevestigd voordat deze uitbreidde en verhuisde naar buiten de stadssingels, aan het Jaagpad. De stort bestond voornamelijk uit pijpen van het bovenstaande model, met verschillende reclame opdrukken. De bekendste is bovenstaand FNB monogram. Wanneer je dit logo op het internet zoekt kom je op de site van het Amsterdam Pipe Museum van Don Duco. Het museum is in het bezit van enkele tabakswikkels met reclameopdruk, waarop ditzelfde logo is afgedrukt. Het gaat om een Amsterdamse tabakshandelaar, F.N. Barfoed. De datering van de wikkels ligt tussen 1890 en 1900.
Nog een pijp met het FNB monogram, nu van een andere locatie. Het model is net iets anders dan de uit de Goedewaagen stort vermelde pijp.
De Posthoorn, A.C. van Rossem, Rotterdam
Van der Want maakt rond de overgang naar de 20e eeuw deze reclamepijpen voor A.C. van Rossem, een tabakshandelaar uit Rotterdam. Op de zijden van deze rondbodempijp staat op de onderste helft een posthoorn op een gepointilleerde achtergrond. De bovenste helft is glad, de helften worden door een horizontale lijn gescheiden. De posthoorn was een tabaksmerk van Van Rossem.
Stoomtabaksfabriek J. van Nelle, Rotterdam
Van der Want maakt ook de reclamepijpen voor de tabaksfabriek van Van Nelle rond 1900. Bovenstaande pijp is een klassiek model ovaalvormige pijp, met vanaf de zijden naar de roker toe de tekst:
DE ERVEN . DE WED
J. VAN NELLE
STOOM TABAKS FABRIEK
ROTTERDAM
De pijp is niet geglaasd en daarom relatief snel te produceren. De pijpen worden nog wel gemerkt, met 54 gekroond.
Van Nelle, Rotterdam
De tweede versie van de door Van der Want gemaakte reclamepijpen zijn deze rondbodem pijpen met een korte steel, doetels. Naar de roker toe staat in de klei gestempeld:
VAN NELLE'S
ROOKTABAK
Rotterdam, Amsterdam
Een afwijkend model uit de stort van van der Want is deze doetel, waar geen stempel van Van Nelle op staat maar een stempel met eenvoudigweg:
ROTTERDAM
AMSTERDAM
Het doetelmodel, de stijl en het lettertype doen vermoeden dat het wel om een verwijzing naar Van Nelle gaat.
Het Wapen van Amsterdam
Deze Isabé model pijpenkop is uitgevoerd in een stippenversiering, maar van de roker af staat het wapen van Amsterdam in een ovaalvormige uitsparing, gekroond en door leeuwen gedragen. Hoewel het wapen van Amsterdam ook een Gouds pijpenmakersmerk is geweest, dat in de 18e eeuw op zijmerkpijpen gelijkaardig is afgebeeld, zijn deze pijpen gevonden in fabrieksafval van de firma Jan Prince en Cie, met op de steel de tekst 'Het wapen van Amsterdam'.
De Rijzende Hoop, G.W. van der Boor
Pijp met doetel of billiard ketel, maar qua omvang een shagmodel. Op de zijden van de pijpenkop staan afbeeldingen, op de steel staat op beide zijden tekst in een venster. De pijp is gemaakt als reclame voor zowel een tabaksmerk als voor (hoofdzakelijk) een tabaksverkoper. Periode pijp: 1875-1900.
Op de linkerkant van de pijpenkop staat het zinnebeeld van Hoop, als vrouw met anker en vogel, zittend op de wolken met links naast haar een uit de wolken komende zon met gezicht. Op de onderzijde staat een algemeen bloem en bladmotief. Over de voorstelling loopt een tekstlint met daarop: DE RIJZENDE HOOP.
Op de rechterzijde staat een voorraad tabaksartikelen afgebeeld. Op drie van de verpakkingen staat tekst. Zo is van links naar rechts te lezen: 16, X2 en OLD CH. Dit zijn verwijzingen naar algemeen bekende en goedlopende tabaksmerken. Ook onder deze voorstelling staat een algemeen bloem en bladmotief. De beschreven afbeeldingen op beide zijden komen ook terug op papieren reclame-uitingen van Van der Boor.
Op de steel staan twee vensters met een gestipte omlijsting. Links staat: G. W. VAN DER BOor, rechts staat: schoOLSTRAAT No 4, s' HAGE. Dit zijn de naam en het adres van de tabakshandel. Het bedrijf van Van der Boor bestond sinds 1832. Het tabaksmerk van Van der Boor, De Rijzende Hoop, werd in 1900 door Van Nelle overgenomen. Het bedrijf zelf stopte er in 1923 mee.