Vissers
Pijpenkoppen met een visser op de zijkant zijn in Nederland vaak gevonden en worden nog steeds met enige regelmaat uit de aarde gevist. Gewoonlijk zit de visser op de pijpenkop op een omgekeerde halve houten ton naar links te vissen. aan zijn hengel hangt een visje, hij rookt een pijp en draagt een hoed. Zijn broek is versierd met een bolletjesmotief. Voor hem staat een plant of bloem en op de grond onder hem en de ton ligt een gevangen visje.
Op de andere zijde staan het vaakst drie gekroonde vissen (snoeken). Onder de vissen staat soms niets, soms staan er initialen.
Er zijn varianten bekend. De visser zelf is vrijwel altijd uniek in weergave, maar zit bij sommige combinaties andersom, naar rechts. Op de andere zijde staan dan bijvoorbeeld een poepende vrouw ( die voor de vorm 'een vrouw op haar gemak' wordt genoemd), een visverkoper (een pijpje dat ik nog eens goed moet bekijken) en een molen plus een staande leeuw en een bel (een slordig maar intrigerend model). En zo zijn er vast nog wel een paar uitzonderingen.
Een goed artikel over deze pijpen is te lezen op Pipe Portal, het assortiment van Arend van Dijk. Hierin worden de pijpen met AVD en IDB besproken.
Bekende lettercombinaties: IDB, AVB, AVD, ASV
Trechtervormige pijpenkop uit de periode 1710-1740. De visser zit zoals boven als standaard beschreven. De voorstelling gebruikt de hele zijde van de pijp. Voor de visser staat een bloem. Op de rechterzijde staan drie vissen. Onder de vissen staan de initialen IDB. De kroon boven de vissen is een forse keizerskroon. De voorstelling is licht versleten geraakt, maar de punt van de kroon, met een Franse lelie, is nog goed zichtbaar. Langs de naden van de pijpenkop staat een dubbele rij punten (parels).
Andere versie van de pijpenkop hierboven. De voorstellingen aan de linker- en rechterzijde zijn volledig anders gegraveerd, het is geen bewerking van een versleten mal. De verschillen zijn zichtbaar in details, niet op het eerste oog. Aan de rechterzijde, met de initialen IDB, zijn de verschillen het best waarneembaar. Onder de visser liggen vier of vijf gevangen vissen en ook rechts achter de visser is een plant toegevoegd.
Nogmaals een pijpenkop met visser en de initialen IDB, weer met een afwijkende gravering. Zo heeft de plant links voor de visser een bloem en zijn de letters IDB groot en dicht tegen elkaar aangebracht. Op de spoor staat links een maansikkel, rechts een ster.
Weer een andere versie waarbij de details verschillen. Zo loopt bijvoorbeeld langs de onderrand van de kroon een rij parels en onder de visser liggen twee vissen. Op de spoor staat links een maansikkel, rechts een ster.
De mal waar deze pijpenkop mee gemaakt is, was al aardig versleten. Veel details zijn er niet (goed) te zien. De plant links van de visser heeft in deze versie bloemen als van een distel. Dit is de uitvoering die het meest overeenkomt met de uitvoering met de initialen AVD, die in het artikel van Don Duco is aangetroffen in één stort met IDB.
Trechtervormige pijpenkop uit de periode 1720-1740. De visser zit zoals boven als standaard beschreven. De voorstelling gebruikt de hele zijde van de pijp. Onder de visser, op de ondergrond, liggen al drie gevangen vissen (waarvan eentje verticaal), voor de visser staat een nog net zichtbare plant. Op de rechterzijde staan drie vissen (de bovenste is door breuk alleen nog herkenbaar aan de staart). Onder de vissen staan de initialen AVB gekroond. De kroon is een vrij kleine, stilistische bladerkroon. Op de spoor staat links een liggende maansikkel, rechts een ster.
Trechtervormige pijpenkop uit de periode 1710-1740. De visser zit zoals boven als standaard beschreven. De voorstelling gebruikt de hele zijde van de pijp. Links voor de visser staat een distel in bloei. Op de rechterzijde staan drie vissen . Onder de vissen staan de initialen AVD gekroond. De kroon boven de vissen in een brede, uit veel stippen bestaande keizerskroon.
Fragment van een trechtervormige pijpenkop uit de periode 1710-1740. De mal is in verhouding scherp en toont dezelfde voorstelling als de pijp met AVD hierboven, ook in detail. Hierdoor is goed te zien dat de gravering van goede kwaliteit was, maar nog wel modaal vergeleken met goed gegraveerde pijpen.
Trechtervormige pijpenkop uit de periode 1720-1740. De visser zit zoals boven als standaard beschreven. De voorstelling gebruikt de hele zijde van de pijp. Voor de visser staat een distel. Op de rechterzijde staan drie vissen. Onder de vissen staan de initialen ASV. De kroon boven de vissen is een forse keizerskroon. Op de spoor staat links een ster, rechts een liggende maansikkel.
Fragment van bovenstaande pijpenkop, maar iets scherper van afbeelding. Zo zijn de details van de broek en de ton goed zichtbaar.
Deze merkwaardige uitvoering van de zittende visser heb ik in de buurt van Leidschenveen gevonden. De pijpenkop komt uit de periode 1740-1750 en is een replica van Goudse pijpen. Op de vorm zijn geen initialen gezet, maar op de spoor staat op beide kanten wel het wapen van Gouda, maar zonder de op dit model noodzakelijke S. De sterren van het wapenschild lijken eerder op asterisken dan op sterren. Gezien de kwaliteit van de gravering kan het best zijn dat dit de beste poging was de sterren na te bootsen, maar het ligt voor de hand dat de sterren niet kloppen om de wetgeving te ontduiken.
De gravering is als volgt: links staat de zittende visser op de pijpenkop. De gravering lijkt erg op de zittende vissers die hierboven zijn afgebeeld, maar de kwaliteit is wel een stuk lager. Hoewel de mal versleten is, is aan bijvoorbeeld de kuip waar de visser op zit te zien dat het nog niet eenvoudig was om deze 'na te tekenen'.
De rechterzijde van de pijpenkop is de opvallende. Hier zijn drie voorstellingen op geplaatst die alle drie te vinden zijn op veel verkochte Goudse pijpen uit deze periode, maar die nooit samen zijn gezet, laat staan door elkaar heen en met op de andere zijde nog een zittende visser. De grootste afbeelding is een molen, die bijna de hele zijkant is beslag neemt. Er zijn veel pijpenkoppen bekend met afbeeldingen van molens, maar deze behoort wel tot de slechtere. Het zijn meer vage contouren, nog net herkenbaar. Misschien is daarom wel de leeuw in de Hollandse tuin óver de molen heen gezet. Deze voorstelling is niet veel beter maar wel iets scherper van tekening. Een derde voorstelling is de bel onderaan de kop. Het zijmerk bel werd in Gouda op deze wijze op pijpenkoppen gezet, maar de kwaliteit van de gravering van het merk was nog altijd een stuk beter dan deze kopie. De vorm en de afwerking van de pijpenkop laat te wensen over, het geheel komt als erg amateuristisch over, zeker als je bedenkt dat het de bedoeling is geweest van de maker/opdrachtgever om de pijp er zo Gouds en hip uit te laten zien als maar mogelijk was, zodat een omzet was gegarandeerd. Het centrum van herkomst is onbekend.
Trechtervormige pijpenkop uit de periode 1710-1740. Deze pijp is bekend uit het boek De Nederlandse kleipijp van Don Duco, uit 1987. Op deze pijpenkop is de zittende visser afgebeeld samen met een afbeelding van een man die zijn behoefte doet. Het zou kunnen dat de twee afbeeldingen bij elkaar een grap of allegorie uit die tijd afbeelden, die ons tegenwoordig ontgaat. Opvallend is dat de visser op deze pijpen andersom zit, naar rechts gericht. Gezien de lengte die nodig is voor het graveren van de hengel is dat minder logisch. Qua details is er verder niets op de visser aan te merken, die is zo standaard als altijd. De persoon op de rechterkant van de pijpenkop zit naar links gericht en van de roker af gezien zitten de visser en de man met de ruggen naar elkaar toe. De man is gehurkt gaan zitten, in de natuur (of in het openbaar) en hij heeft zijn broek afgestroopt. Onder zijn billen ligt een goed zichtbare hoop, die hij blijkbaar juist heeft geproduceerd. Hij kijkt de toeschouwer ondertussen aan met dezelfde neutrale blik die vrijwel alle gezichten hebben, als ze op pijpenkoppen zijn afgebeeld. Voor hem staat een rieten draagmand, met was grassprieten ernaast. Wat er in zit weten we niet, hij is misschien vruchten aan het plukken.
Pijpenkop met dezelfde eigenschappen en voorstellingen als bovenstaande, maar nu versleten en mogelijk zelfs al een keer opgehaald, want sommige details verschillen. Daarmee geef ik al aan te verwachten dat deze pijp uit dezelfde mal komt als bovenstaande. Dat hoeft niet per se, maar in hoofdvorm zijn de pijpen wel erg gelijkaardig.
Trechtervormige pijpenkop uit de periode 1720-1730. Net als in het hierboven beschreven geval zit de visser niet naar links - , maar naar rechts gericht. Hoewel de vorm erg versleten is, lijkt het karakteristieke pijpje dat wordt gerookt niet gegraveerd. Voor de rest is de voorstelling typisch. De voorstelling op de rechterzijde is dat niet. Hier zit ook een man, net als de visser naar de roker toe gericht, en hij lijkt een grote vis omhoog te houden. Eet hij vis of verkoopt hij vis? De man zit op een vierkant 'blok', met een baard en een punthoed krijgt hij een kabouter-achtig uiterlijk. De kwaliteit van de gravering is slecht, omdat de persvorm al is versleten, maar als je naar de zittende man rechts kijkt, die zonder voorbeeld is gemaakt (de visser is ongetwijfeld gekopieerd van een andere pijpenkop), dan zie je dat de graveur ook enkele skills mist. Verhoudingen zijn zoek en de persoon is één dimensionaal.
Fragment van een trechtervormige pijpenkop uit de periode 1710-1730. Op de pijpenkop zit links de de visser, naar links gericht, maar op de rechterzijde staat het wapen van Schoonhoven. Dit is ook de plaats van herkomst (Lit. 10).